Muzeum w Piotrkowie powstało dzięki staraniom grupy ludzi na czele z Michałem Rawitą Witanowskim, związanych z Piotrkowskim Oddziałem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Zaczątkiem zbiorów muzealnych był zbiór „skamieniałości” ofiarowany w 1909 roku przez Stanisława Psarskiego – właściciela kamieniołomów w Sulejowie. 10 września 1909 roku na zebraniu ogólnym Oddziału Piotrkowskiego PTK zorganizowana została sekcja muzealna, w skład której weszli: Onufry Krajewski – pierwszy kustosz zbiorów muzealnych, Michał Rawita Witanowski – prezes Oddziału PTK, Józef Karczewski i Leon Starkiewicz. Pierwsza wystawa otwarta została 14 stycznia 1910 roku w lokalu Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan. Muzeum do 1918 roku wystawiało swoje zbiory liczące w początkach 1913 roku 350 eksponatów, w wynajmowanych na ten cel mieszkaniach w kamienicy przy ul. Bykowskiej (obecnie Wojska Polskiego). W czasie I wojny światowej zbiory muzealne umieszczono w refektarzu klasztoru oo. Bernardynów, gdzie 28 listopada 1915 roku otwarta została kolejna wystawa.

W 1918 roku Piotrkowski Oddział PTK rozpoczął starania o przekazanie na jego potrzeby i pomieszczenie Muzeum mocno zniszczonego i przebudowanego na cerkiew Zamku Jagiellonów – budowli z początku XVI wieku, związanej swoją historią z dziejami Sejmu Polskiego i Trybunału Koronnego. W lipcu 1918 roku na potrzeby Muzeum przekazano, przebudowany na cerkiew „zamek” Jagiellonów, utworzonemu z tej okazji Komitetowi Odbudowy zamku Piotrkowskiego. 15 października 1922 roku znowu otwarte zostało Muzeum Krajoznawcze Ziemi Piotrkowskiej, tym razem we własnej siedzibie, w której pozostaje do dzisiaj. Remont zamku i otwarcie Muzeum było niewątpliwie zasługą Michała Rawity Witanowskiego, który pełnił wtedy funkcję prezesa Oddziału PTK i kustosza zbiorów muzealnych aż do września 1939 roku.

W wydanym w 1926 roku „Katalogu zbiorów Towarzystwa Krajoznawczego na Zamku Królewskim w Piotrkowie Trybunalskim” autorstwa Witanowskiego, znajdujemy pierwsze informacje o znajdujących się w zbiorach tegoż muzeum numizmatach. Na ogólną liczbę 2119 pozycji inwentarzowych Dział Numizmatyki liczył około 700 monet i medali, podzielonych na: medale religijne, medale pamiątkowe, tłoki pieczętne, odlewy pieczęci książąt z rodu Piasta, medale różne i żetony, monety: starożytne monety rzymskie, monety bizantyjskie i greckie, monety niemieckie i czeskie z X wieku wykopane w Strugienicach, pow. Łowicz w 1910 r., monety polskie rodu Piastów, monety Jagiellonów, monety królów elekcyjnych, monety porozbiorowe oraz ponownie żetony i tłoki pieczętne. Osobno potraktowane zostały ordery, które umieścił autor w rozdziale „Mundury, Ordery, Broń oraz inne zabytki wojskowe i cywilne”, gdzie wymienione zostały m.in. Medale Św. Heleny, Krzyże Legii Honorowej, Order Św. Stanisława, Znak Masoński, Gwiazda Szambelana. W latach II wojny światowej zostało zrabowanych przez Niemców część eksponatów numizmatycznych. W wykazie strat poniesionych przez Muzeum Ziemi Piotrkowskiej w czasie okupacji, sporządzonym 2 maja 1945 roku, znalazły się 122 pozycje, w tym 38 medali i 53 monety.

„Wystawa ze zbiorów kolekcjonerów piotrkowskich” (1991 r.); „Wystawa numizmatyczno-filatelistyczna poświęcona 15-leciu pontyfikatu Jana Pawła II” (1993 r.); „Najciekawsze nabytki Muzeum Okręgowego w latach 1988-1994” (1995 r.); „Wybrane monety, medale i odznaczenia w zbiorach Muzeum Okręgowego” (1996 r.); „Pieniądz papierowy na ziemiach polskich” (1997 r.); „Wybrane tematy kolekcjonerskie w zbiorach numizmatyków piotrkowskich” (1998 r.); „ Nabytki Muzeum Piotrkowskiego w latach 1995-1999” (2000 r.); „25-lecie Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego w Piotrkowie Trybunalskim” (2000-2001) i „Skarby monet z powiatów piotrkowskiego i tomaszowskiego” (2006-2007).

Eksponaty znajdujące się w kolekcji numizmatycznej pochodzą w większości z darów Piotrkowian, zakupów i przekazów Narodowego Banku Polskiego. W zbiorach piotrkowskiego Muzeum znajduje się kilkanaście skarbów monet z Piotrkowa i okolic m.in.: z Młynar (48 groszy praskich z XIV wieku), z Piotrkowa – znalezione podczas prac w Rynku Trybunalskim i przy ul. Słowackiego w latach 1960, 1962 i 1963 (głównie srebrne monety 6-groszowe Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego), z Polichna (87 monet z XVI-XVII), z Łęczna (XVII-wieczne talary i patagony z Niderlandów Hiszpańskich i Zjednoczonych), z Rozprzy (90 srebrnych monet z XVII-XVIII w.), z Łaznowa (część skarbu „boratynek” Jana Kazimierza) i z Godaszewic (75 świetnie zachowanych monet Zygmunta I, Zygmunta Augusta, Albrechta I, Fryderyka II Piasta oraz Ferdynanda II Habsburga). W latach 70-tych do kolekcji numizmatycznej trafiły monety znalezionenpodczas badań archeologicznych na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Lubieniu (m.in. denary królów i książąt polskich: Bolesława II Śmiałego, Władysława Wygnańca i Bolesława III Krzywoustego). Do piotrkowskiego muzeum trafił też unikatowy zespół 299 banknotów, wśród których były komplety pierwszych papierowych pieniędzy drukowanych w czasie Powstanie Kościuszkowskiego w 1794 roku, banknotów polskich z lat 1917, 1919, 1920, 1922, 1923, z czasów okupacji niemeckiej (1940-1941) oraz banknoty zagraniczne. Wiele z eksponatów pozyskano dzięki współpracy z zaprzyjaźnionymi placówkami (Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Narodowe w Kielcach, Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne w Łodzi, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze w Piotrkowie Trybunalskim).

Dzięki staraniom mgr Anatola Gupieńca – nieżyjącego już kierownika Działu Numizmatyki Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi – od 1965 roku Muzeum w Piotrkowie (jako jedno z kilku muzeów w Polsce) otrzymuje z Narodowego Banku Polskiego komplety bitych w danym roku monet niklowych (nie będących w obiegu), srebrnych obiegowych i próbnych. Do 2007 roku łączna liczba przekazanych do zbiorów Muzeum monet wyniosła 1062 egzemplarzy.

Obecnie zbiory numizmatyczne Muzeum w Piotrkowie Trybunalskim liczą sobie 3679 eksponatów,wśród których jest 2631 monet, 457 banknotów, 474 ordery i medale, 110 odznak, 4 żetony, 1 odważnik do monet i dwa egzemplarze biżuterii patriotycznej.

Jacek Ziętek

Najciekawsze numizmaty w kolekcji piotrkowskiego Muzeum: monety, banknoty, ordery, medale i odznaki. Informator, Piotrków Trybunalski 2008